S. Aarse : Spinoza - La filozofo de la homa feliĉo

En la printempo de 1670 aperis la unua granda verko de Baru ? d’Espinoza, internacie konata sub la nomo Spinoza. Äœi estas La Teologia Politika Traktato, kaj la jaro 1970 donas al nia revuo indan okazon dediĉi artikolon al la persono kaj pensoj de tiu filozofo, kiu per la ?us menciita verko skuis la tiaman ortodoksan pensomondon de judismo kaj de kalvinismo. La titolo de la libro jam indikas, ke Spinoza ne nur ?vebis en metafizikaj sferoj, sed per la Politika Traktato staris firme sur la fundo de la realo. Per la Teologia Traktato li malka ?is sin kiel la plej radikala biblio‑kritikisto de sia tempo. Liaj verkoj entute konsistigas gravan pa ?on sur la ?tuparo, kiu kondukas supren al la liberi ?o de la homa spirito. Se ni volas agi konsekvence al la supra eldiro de Hegel kaj kompreni kaj ju ?i la filozofiajn konceptojn de Spinoza, ni unue devas kompili skizon pri la politika kaj socia klimato, en kiu li vivis kaj trovi la materian bazon de liaj pensoj en la ekonomio kaj politika pozicio de la Respubliko de la Sep Provincoj, internacie nomata la Holanda Respubliko. Li naski ?is en 1632 en la juda kvartalo en Amsterdamo, kiam la trupoj de la Respubliko triumfe forpu ?is la hispanajn armeojn al Belgio kaj ?i praktike estis libera de hispana tiraneco. Post legado de liaj pensoj ni eble atingos la konkludon, ke lia frua morto, 44‑jara, por nia mondo anka ? estis grava perdo, ĉar li ne nur anticipis sian tempon, sed anka ? nian.

En 1669 li transloki ?is al Hago. Certe li konati ?is a ? amiki ?is kun la fratoj de Wit, la politikaj gvidantoj de la regentoj kaj de la ?tatpartio, kontra ?e al la Oran ?o‑partio, kiu volis retronigi iun Oran ?o‑familianon kiel stathaÇ”deron. En 1672 oni kruele murdis la fratojn de Wit, kiu okazo certe ?okis Spinozan ?is la koro. Post tiu murdo kaj pro la dan ?era situo de la respubliko, atakata de Francio kaj Anglio, la striktaj kalvinistoj kun Vilhelmo III‑a havis la potencon. Dum la fratoj de Wit protektis Spinozan kaj ebligis la eldonon de la Teologia Politika Traktato la Kortumo de Holando malpermesis pluan presigon kaj eldonadon ?ian en 1674. En la printempo de 1673 Spinoza ricevis inviton i ?i lektoro en la universitato de Heidelbergo, sed li rifuzis. En la sama jaro Spinoza faris misteran voja ?on al la francaj trupoj apud Utre ?to. La ĉefkomandanto, la princo de Kondé, invitis lin. Post lia returni ?o en Hagon oni akuzis lin pri spionado kaj helpo al katolika malamiko, kiu volis konkeri reformitan landon. Li defendis sin per tre interesa libreto : La religio de la holandanoj (Kolonjo 1673). Li defendas en ?i, ke la Holanda Respubliko tute ne estas reformita, ĉar en ?i ĉiuj religioj estas permesataj. Kiam la amaso volis ataki lian lo ?ejon en Hago, li diris :

“Mi estas senkulpa. Mi estas sincera respublikano. Multaj altaj a ?toritatuloj sciis, ke mi iris tien ne por spioni, sed por paroli kun franca filozofo.â€

Spinoza ne vivis tiun solecan vivon, kiel oni ?enerale kredas. Spinoza havis kontakton kun altaj oficistoj, sed anka ? havis amikojn en ĉiuj tavoloj de la socio. Snobismo estis fremda al li. Li mortis la 21‑an de februaro 1677, kun sia lasta verko : Politika Traktato, nefinita. Multaj gravuloj akompanis la ĉerkon. Simpla monumento, anka ? konstruita helpe de izraelida mono, indikas la lokon, kien oni transportis liajn restojn. Malgra ? oficiala malpermeso liaj verkoj regule reaperis kaj iu amiko eldonigis en 1677 la kompletan verkaron. Loko kaj presisto ne estis menciitaj. Samtempe eldoni ?is nederlandlingva traduko. Liaj verkoj konsistas el : Filozofa Principo de René Descartes, Pensoj Metafizikaj, Traktato pri la Ĉielarko, Mallonga Traktato pri Dio, la Homo kaj Lia Prospero, Teologia Politika Traktato, Traktato pri la Plibonigo de la Intelekto, Etiko, Politika Traktato, Leteroj. Lia frua morto estis grava perdo por la spirita kaj politika evoluo kaj progreso de nia mondo.

La mondkoncepto de Spinoza

Okaze de memorigo pri la mort‑jaro de Spinoza anta ? 250 jaroj oni organizis en Hago en 1927 kongreson, en kiu ĉiuj bur ?e edukitaj kleruloj postulis Spinozan por sia propra religia koncepto, anigis lin je diversaj religiaj tendencoj. Oni la ?dis lin, kiu dum sia vivo estis akuzata de ateismo, kiel pian religianon. Verdire, Sp. uzas tra siaj verkoj da ?re la vorton “dio†kaj konsideras kiel altan virton “ami dion†. Por supra ?a leganto de Sp. la parolintoj en la kongreso en Hago do pravis. Sed ni pli proksime rigardu la dion de Sp., se eblas, sen religiaj okulvitroj kaj sen la moderna mondkoncepto de nia jarcento.

Oni bone atentu, ke en la tempo de Sp, oni ?enerale rigardis la mondon, la naturon kaj la popolojn kiel ion absolutan, ion senmovan kaj sen ?an ?an. La tiama scienco ne vidis evoluon kaj evolucion, ne esti ?on kaj disvolvi ?on de vivo, homo kaj naturo. Nur kelkaj homoj havis iun supozon pri evolucio. La sagaca Sir Walter Raleigh rimarkis, ke la samspecaj plantoj en Anglio kaj en Ameriko montris diferencojn en floroj, kresko kaj folioj pro la adapti ?o al aliaj klimataj cirkonstancoj kaj ekzisto‑ebloj. La dua, tre surprize, estis la pentristo Rembrandt. Li faris akvaforton pri Adamo kaj Eva, kaj li prezentas ilin kiel bestecajn, simisimilajn naturhomojn, tute kontra ? la tiamaj tradicioj kaj religiaj imagoj pri la unuaj homoj. Rembrandt posedis iun senton, iun supozon, ke la homo trairis iun procezon de evoluo, de primitiva naturstato al pli bela kaj pli inteligenta estulo. Eble Rembrandt atingis tiun koncepton per intuicio, unu el la fontoj de scio kaj kono, agnoskata de Spinoza ; des pli rimarkinda aperas tiu bildo de la pentristo al ni, ĉar li esti ?is 200 jarojn anta ? Darvin. Sed la vidoj de Raleigh kaj Rembrant estis esceptaj. Provante kompreni la filozofion de Sp. sur la sekvantaj pa ?oj, ni konsideru ?in per konceptoj pri eterno, senfineco kaj absoluteco.

Se la legontoj de la verkoj de Sp. eble havas senton de timo kaj spiti ?o pro la matematika kaj geometrieca maniero de rezonado kaj pruvo, ili per da ?rigo kaj per iom da persistemo estos plene rekompencataj, same kiel okazis al la judgermana poeto kaj prozisto Heine, kiu dum la legado entuziasme diris : “La matematika formo donas al Sp. iun krudan eksteron. Sed ?i estas kruda ?elo de suka frukto : la kerno estas des pli ?ojiga. Legante Sp. oni kvaza ? image vidas la naturon en ?ia plej profunde viva kvieto. Arbaro de ĉielaltaj pensoj, kies florportaj suproj movi ?as kiel ondoj, dum la neskueblaj trunkoj radikas en la tero. Vivas en la skriboj de Sp. iu spiro, iu zefiro, neklarigebla. La ventoblovoj de la estonto karesas vin". Tiun reagon de Heine ni eble pli bone komprenas, memorante la fakton, ke Germanio tiutempe sufoki ?is sub la dikaj libroj de la germanaj filozofoj, plenigitaj de nebulaj frazoj.

La filozofo, kiu rekte kaj plej forte influis Sp. estis certe Renato Descartes. Amba ? filozofoj provis analizi la mondon per la racionalismo. Descartes koliziis kun la barilo : dio kaj la mondo. Por li ekzistis tri substancoj : dio, penso kaj amplekso (korpi ?o). Sp. ekvojis, agnoskante la unuecon de la universo-substanco, superante la dualismon de Descartes, tiun de materio kaj spirito. La termino “substanco†eble estas erariga por multaj kaj certe por supra ?aj materialistoj, kiuj volas kompreni per tiu vorto “materio, ?tofo". Feliĉe anka ? nia “Plena Vortaro" helpas nin, eĉ uzante la terminologion de Sp. : “Tio, kio ekzistas per si mem kaj estas ka ?zo de si mem". La vorto “substanco" vere signifas “la substara", kio ka ?as sin sub la aferoj kaj fenomenoj kaj restas nevidebla fundo kaj fonto. En Sp. vi povas koncepti ?in per la eterna ordo de la aferoj, de ĉio, per la eterna fundo de realo kaj de universo, el kiu ĉiuj neda ?raj formoj kaj fenomenoj, homoj, plantoj, bestoj originas, individuaj kaj mortdestinitaj. Tiun fundon, tiun eternan substancon Sp. nomas dio. Multfoje li skribas : dio a ? la naturo.

Li konceptas en la naturo du principojn. Unue li konceptas la naturon kiel aktivan procezon a ? principon, eble la sama kiel la “élan vital" de Bergson ; due li trovas en la naturo la pasivan parton, la kreitan naturon kun miriadoj da mortdevaj formoj. En letero li klarigas, kiel li absolute devias radikale de la oficiala kredo de la kristanismo :

“Mi havas koncepton pri dio kaj naturo, tute devian de la kristanoj, ĉar mi opinias, ke dio estas interna ka ?zo kaj ne la ekstera ka ?zo de ĉiuj aferoj. Mi diras : Ĉio estas en dio, ĉio movi ?as kaj vivas en dio. Kaj tion mi asertas kun la apostolo Pa ?lo kaj eble kun ĉiuj filozofoj de la antikva mondo, kvankarn en alia maniero ol ili. Tamen oni eraras, se oni kredas, ke mi klopodas pruvi, ke dio kaj la materia naturo estas unu".

En la Teologia Politika Traktato li skribas :

“La universalaj le ?oj de la naturo kaj la eternaj ordigoj kaj ordonoj de dio estas unu sama afero. En la senfina naturo de dio venas ĉiuj aferoj pro la sama neceso kaj en la sama maniero, kiel el la naturo de la triangulo eterne la karaktero venas, ke la sumo de la tri anguloj sumas al du rektaj anguloj".

Ni do sekvu la rezonadon de Sp., agnoskante kun li la dian substancon kiel la ka ?zon kaj fundon de ĉiuj aferoj.

La dia substanco, kiel senfina kaj eterna fundo, havas senfinan nombron da atributoj, t.e. esensaj karaktera ?oj, el kiu ni, la homoj, per nia spirito kaj intelekto nur povas koni ?i kun du : amplekso kaj penso. Per amplekso oni komprenu la ideon de korpi ?o, de materio. Kun granda intelekto kaj por tiu tempo tute nova kaj skua por la tiamaj dogmaj katolikoj kaj kalvinistoj Sp. provas difini la rilatojn inter materio kaj spirito. Sp. tute klare diras :

“La spirito kaj la korpo estas unu sola afero. La homa spirito estas ligita al la korpo".

La atributo de “amplekso" kiel atributo de dio kaÇ”zis al Sp. multe da kritiko flanke de la ortodoksaj kristanoj. Oni riproĉis al li, ke li konceptis dion kun iu korpa materio, kvaza ? dio estas identa kun la videbla naturo. Sp. respondis :

“La amplekso de dio ne estas io korpa, kiu povas suferi, ĉar dio estas nevidebla, senlima kaj senmanka".

Tiu kritiko de la dogmaj kristanoj estas iom strange nekonsekvenca, ĉar ?uste ili prezentas kaj imagas dion kiel iun estulon kun korpo kaj animo, kiu iun tagon dum horo de enuo kreis la neperfektan teron kun mankhavaj homoj, da ?re forlogataj al besta ?oj de la diablo.

El kio dio kreis la mondon, ili ne povas diri. Sed por Sp. dio estas tute nepersona, unu kaj unika. Tiu koncepto ne estas tute originala, ĉar Tomas Morus, la amiko de Erasmo, jam posedis ?in kaj anka ? la stoikuloj.

Sed la unueco de korpo kaj penso estis tre kura ?a kaj riska penso en tiu tempo. Por Sp. la senfina amplekso kaj la senfina penso estas la sama substanco, komprenate de el du malsamaj atributoj. Por Sp. la materia kaj la spirita procezoj estas du diversaj procezoj, sed efikantaj paralele unu apud la alia. Oni povus kompari ilin kun du montrilcirkloj de unu horlo ?o.

Krom la eterna substanco Sp. anka ? agnoskas kaj konstatas la neda ?ran ekziston kaj vivon de multaj neda ?raj fenomenoj kaj individuoj en la naturo, Li nomas ilin “modi", t.e. hazardaj, mortdevaj formoj. La homa korpo de iu estas “modo", esprimo de la dia amplekso, kaj la homa animo de iu estas “modo", esprimo de la dia penso. La atributo de amplekso konigas sin per movi ?o kaj nemovi ?o kaj la atributo penso per intelekto kaj volo. Penson oni pli ?uste povus traduki per “konscio". La homa animo estas parto de la senfina prudento de dio. Dio ne estas ekster la mondo, sed estas la interna fundo de la mondo, anka ? de la homo. Por Sp. ĉiuj konkludoj estas pensnecesaj. Nia racio kaj nia intelekto simple ne lasas al ni aliajn konkludojn. Por Sp. ne ekzistas inter dio kaj la homo iu rilato de Mi kaj Vi.

Tiuj diopruvoj nuntempe nur ta ?gas por la Logiko kaj la Matematiko, du sciencoj, kiuj movi ?as en eblaj, absolutaj mondoj. Ili estas sendependaj de spertoj kaj faktoj kaj pruvas nenion por la evoluanta realo. Tamen la filozofoj indikas principojn kaj trovas principojn aplikindajn por la moderna scienco. En sia Etiko Sp skribis :

“La materio estas ĉie la sama kaj oni ne povas distingi partojn en ?i, escepte, se ni volas vidi certajn neda ?rajn ekzistoformojn kaj ne la esencon. Ni ekz. rigardas akvon, kiel ?i ekzistas kiel akvo, kiel divideblan kaj ?iajn partojn disigeblajn, sed ne kiel korpan substancon. Per tia koncepto akvo ne estas dividebla. Plue akvo kiel akvo esti ?as, detrui ?as kaj dissolvi ?as, dura ?i kiel substanco ne esti ?is, nek detrui ?as. La substanco per si mem ne estas dividebla, nek ?i konsistas el partoj. Same validas por la atributo la penso de dio, ĉar anka ? ?i estas eterna atributo de la eterna dia substanco".

Do materio kaj penso estas la ? Sp. eternaj kaj nedetrueblaj. Kelkaj marksanoj kaj materialistoj provas envicigi Sp. en sia sistemo. La diferenco klari ?as tuj, se oni konsideras la koncepton de la filozofaj materialistoj Vogt kaj Mole ?ot, kiuj diras, ke materio kaj spirito estas esence la sama afero. Spirito estas la materio en certa stato. Tiu teorio neniun plu kontentigas. La filozofo Åœopenha ?er jam sprite kritikis ?in, dirante ke, se spirito estas materio, oni tamen bezonas spiriton por koni ?i kun la materio. La demando ne estas, kiu havas la lastan veron pri tio, sed la demando estu : Kiu donas la plej kontentigan kaj la plej klarigan formulon, kiu donas al ni plej da lumo. Sp. per genia teorio transpontas idealismon kaj materialismon. Sur la lastaj pa ?oj de sia Etiko Sp. tre beda ?rinde esprimas sin iom malklare kaj nekonsekvence. En tezo 23 li skribis :

“La homa spirito ne povas tute detrui ?i kun la korpo, sed restas io, kio estas eterna".

Ĉu Sp. tiam anta ?sentis sian fruan morton kaj ne povis agnoski, ke li kiel individuo tute malaperos ? Ni ne scias. Nia korpo de individuo kiel materio ne detrui ?as, sed dissolvi ?as al aliaj formoj, aÇ” kiel la poeto‑filozofo Shakespeare diris :

“Re ?o povas trairi la intestojn de almozulo kaj la granda Julio Cezaro eble nun servas kiel briko en muro."

Individua vivo post la morto por Sp. ne eblis, ne estis pensebla, ĉar Sp. ne pensis per ideoj de tempo, sed nur per ideoj de unueco kaj eterneco.

Lia vivkoncepto

La ? Sp. la okazoj kaj movi ?oj en la naturo kaj inter la homoj estas ka ?zataj de legoj, kiuj, kiel la substanco, ekzistas kaj agas per si mem kaj por si mem. La dio de Sp. ne havas iun celon. Tiu celo en la naturo kaj en la homaj agoj estas simple imago, iluzio de la homoj, kiun ili metas en la monda procezo, pro la fakto, ke ili ne sufiĉe scias pri la ka ?zoj de la agoj kaj okazoj. Por Sp. do ekzistas severa, neeskapebla determinismo. Ĉio la ? eternaj, necesaj kaj absolutaj le ?oj, kiuj formas kaj konsistigas la esencon de dio. Dio mem ne estas subordigita al tiuj le ?oj ; ili konsistigas lian eston. Neceso kaj senmankeco paralelas. Se iu estas mortigata de falanta ?tono, ne ka ?as sin post tiu okazo iu malica kaj intenchava dio. La falo havas naturajn ka ?zojn, vento, maro a ? alia afero, sed la ?tono falas blinde. La kristanoj anka ? provas serĉi la ka ?zon, sed post ĉeno de ka ?zoj ili atingas nescion a ? dion. Nia intelekto vidas la aferojn en ilia realo kaj matematikaj, logikaj sinsekvoj. Manko, neperfekto en la naturo ne ekzistas. Se iu konstatas mankojn en la naturo, io simple estas ludo de imagoj de la homa animo. Ĉio vivas kaj estas kiel ĉio devas esti la ? la le ?oj de neceso kaj neeviteblo.

Sed neceso kaj libero ne ekskludas unu la alian. Oni riproĉis al Sp. fatalismon. En letero al Descartes li skribis : “Oni asertas, ke mi subordigas dion al iu fato. Ĉio venas necese el la naturo de dio, el lia esenco. Dio ne estas devigata de ia fato. Dio estas tute libera". La ? Sp. iu estas libera, se li ekzistas el la neceso de propra naturo kaj agas la ? tio. Sp. parolas pri libera neceso. Libera volo la ? Sp. ne ekzistas, la ideo “volo" estas la sama kiel “intelekto".

“Se ekzistus iu libera volo, ni povus nei iun veran percepton kaj konceptojn kaj la ? nia racio, nia intelekto tio ne eblas. Se la homoj kredas en libera volo “ili imagas siajn agojn anta ? si kaj ne konscias pri la ka ?zoj, nur atentas la sekvojn, kiujn ili konsideras kiel celojn."

La esenco de nia animo estas nenio alia ol la perceptoj kaj la konceptoj de nia korpo. Korpo kaj animo ne povas interefiki rekte kaj senpere. Sed Sp., kiel pensulo post la Renesanco, ne malestimas la korpon. Eble kiel Niĉe li agnoskis, ke estas sa ?o en nia korpo. La pensado kaj la eblo efiki la korpan realon bazas sin sur paralelismo inter pensado kaj korpa realo, Trans tiun procezon okazas nerekta interefiko. La homo ?an ?as sian korpon jam, pensante pri certaj aferoj kaj la animo dependas, en sia stato de eterno, de la korpo.

Sp. donas multe da atento al la afekcioj, ur ?oj de korpo a ? animo, kiuj ka ?zas agojn, suferojn, ?ojojn, aktivon kaj malaktivon. Sp. dividas tiujn ur ?ojn en du specoj : Aktio, la aktivaj, kaj Passio, la pasivaj. La ? la angla esploristo Polok, Spinoza ĉi tie anticipas la teoriojn de Fre ?d : sublimigo de la pasioj. Sp. mem skribas tre klare :

“Mi skribos pri homaj estuloj, kvaza ? mi traktus liniojn, kvadratojn kaj solidajn korpojn. Mi zorge preparis min ne moki, nek priplendi a ? malbeni la homajn agojn, sed kompreni ilin kaj por tio mi ne konsideras la pasiojn kiel mankojn de la homa naturo, sed kiel karakteriza ?ojn, kiuj samintime apartenas al ?ia esenco, kiel varmo, malvarmo, ?tormo kaj fulmotondro apartenas al la atmosfero".

Ĉi tiu objektiva ju ?o kaj provo al kompreno pri la homa naturo donas al la esploro tiom grandan superecon, ke Fre ?d, legante ?in, entuziasme deklaris ?in "la plej perfekta, iam farita de filozofo‑moralisto". Anka ? la priskribo pri kompensa mal ?ar ?o de la animo per iu pasia ago jam anta ? Fre ?d estis skribita de Sp. En tezo 38 el la ĉapitro : Origino kaj karaktero de la afekcioj Sp. skribis :

“Kiam iu estas komencinta malami amatan estulon, tiel, ke lia amo tute malaperis, li malamos ?in, pro egala ka ?zo, pli forte, ol se li neniam estus aminta ?in kaj li malamos des pli forte, la ? la forto de sia iama amo".

Malgra ? la severaj le ?oj de la determinismo kaj la divido de la homa animo en aktivaj kaj pasivaj afekcioj, ekzistas por Sp., iu vojo al homa feliĉo, al homa libero.

Kiel bazon de feliĉo Sp. agnoskas la strebon en la naturo de ĉiu homo, planto a ? besto, konservi sin en la vivo, konservi sian ekziston. Tio estas la unua virto kaj kondukas al posedo de potenco. Dum la kresko de la potenco estikas sento de feliĉo. Ĉio, kio favoras tiun strebadon estas bona kaj la kontra ?o malbona. En la natura stato tiu strebado estas senbrida kaj ka ?zas kruelon kaj aliajn malmoderajn dezirojn kaj agojn. Sed Sp. vidas, ke iun tagon la homoj, ur ?ate de neceso, kreas libere iun ?taton. Tiu neceso devigas la homojn agi kaj decidi la ? la racio, la nura gvidisto, kiun la homo havas. Oni jam konstatas la diferencon kun la volo al potenco de Niĉe, kiu propagandis agi la ? la profundaj, spontanaj vivinstinktoj, por kiu la ?tato estis frosta monstro, kaj por kiu la racie rezonanta Sokrato estis la personi ?o de la degeneranta greka kulturo.

En la ĉapitro : La homa servuteco, en tezo 35, Sp. diras tre sa ?e :

“Nenio estas pli utila por la homo ol la homo, vivanta la ? la racio. La homoj pli bone kongruas kaj havas pli komunan naturon, se ili vivas gvidate de la racio. La homo estas la dio de la homo. Tamen vivo la ? la racio malofte okazas. La homoj envias, ?aluzas. Sed solan vivon la homo ne povus elsuferi."

La difino : La homo estas sociema besto, apelas al li, per interhelpo ili superas la minacantajn dan ?erojn. En la naturstato ne ekzistas pekoj, sed en la ?tato peko estas malobeo al la le ?oj. La homo, gvidate de la racio, estas en la ?tato, kie li vivas la ? komuna decido, pli libera ol en la soleco, kie li nur obeas sin mem.

Sp. propagandas optimistajn konceptoin pri la vivo kaj la homo. La libera homo pensu malplej pri la morto. Lia sa ?o ne estas mediti pri la morto, sed pri la vivo. La liberan homon ne regas la timo pro la morto, sed deziras la bonon rekte, tio estas, agi, vivi, konservi sian esencon, celante servi al propraj interesoj.

Krome Sp. rekomendas kiel moralfilozofo moderon en ĉio. Modero, sobro kaj ĉasto indikas fortojn de la animo, ne suferojn. Li malaprobas havemon, gloramon, drinkemon kaj troman ?emon. Ami dion estas por li la plej alta morala nivelo, tio verdire enhavas la sumon de ĉiuj moralaj devoj kaj konceptoj. La religianoj, kiuj volas aneksi Sp. por sia kredo, tre facile konvinkas la kredemulojn, kiuj neniam legis Sp. atente, per tiu sumo de liaj moralaj idealoj, lia amo al dio. Sed por Sp. ĉio estas en dio. Ami dion, oni la ? la konceptoj de Sp. rajtas anstata ?i per : ami la universon, ami la naturon, ami la mondon, ami la homojn. Malami Sp. ne povis, sekvante Kriston, por kiu li havis grandan amon kaj respekton. Celante fortigi la senton de feliĉo de la homo, li psikologie trafas nin per jenaj eldiroj :

"Malamo estas la konfeso de nia malindo kaj de nia timo : ni ne malamas la malamikon, la malfortan, pri kiu ni estas certaj, ke ni venkobatos lin."

Tre, eble tro optimisme, li skribis : "La spiritoj ne estas venkobatataj kaj konvinkataj per armiloj, sed per anima grando".

Lia vivo mem estis ekzemplo de simplo kaj sincero. Li vivis kaj agis tute la ? siaj moralaj principoj, neniam malamis, neniam koleris. Por li nur la interna, la spirita vivo valoris. Por li lukso, komforto kaj materiaj trezoroj ne ekzistis. Lia nura posedo estis biblioteko de kelkcent libroj. En 1941 la ?telistoj kaj konfiskistoj de la hitleranoj direktis siajn ?ar ?a ?tomobilojn al Rijnsburg kaj transportis la tutan bibliotekon al Germanio. Feliĉe kaj mirinde oni ne forbruligis la libraron, kaj post la liberi ?o ĉio revenis. Eĉ post 300 jaroj la nazioj timis la spiriton de simpla kaj modesta judo, kies idealo estis interne riĉigi la animon kaj ami la universon, la vivon kaj la homojn. Ili timis liajn spiritajn trezorojn, ili timis lian spiritan heredon.